İnsanlık, 1869’da İsviçreli hekim Friedrich Miescher’in DNA’yı ilk kez izole etmesinden bu yana genom biliminde muazzam bir yol kat etti. Bu yolculuğun dönüm noktalarından biri ise 1940’larda sitogenetikçi Barbara McClintock’un “zıplayan genler” olarak da bilinen hareketli genetik öğeleri (transposable elements, TE) keşfetmesiydi.

Onlarca yıl sonra, İnsan Genomu Projesi bu öğelerin insan genomunun yüzde 45’ini oluşturduğunu ortaya koydu. Bu öğeler, milyonlarca yıl boyunca “kopyala-yapıştır” mekanizmasıyla genomda yayılmayı başarmıştı.

Şimdiyse bir grup araştırmacı, zıplayan genleri derinlemesine araştırarak insan genomunu etkileyen “hayalet kodları” ortaya çıkardı.

ÇÖP DNA’LARIN ÖNEMİ

Zıplayan gen dizileri, birbirine son derece benzediği ve sık tekrarlandığı için uzun süre “çöp DNA” olarak küçümsenmiş ve eski virüslerden kalma genetik kalıntılar olarak görülmüştü.

Son yıllarda ise bu bakış açısı değişmeye başladı. Bilim insanları artık zıplayan genlerin genom işlevi, kromozom evrimi, türleşme ve genetik çeşitlilikte önemli roller oynayabileceğini düşünüyor.

Bilim dünyasını heyecanlandıran yeni bir uluslararası araştırmada bu gizemli dizileri analiz etmek için yepyeni bir yöntem geliştirildi ve gen ifadesinden sorumlu gizli kalıplar ortaya çıkarıldı. Araştırma hakemli bilimsel dergi Science Advances’ta yayınlandı.

Kyoto Üniversitesi’nden çalışmanın ortak yazarı Fumitaka Inoue, “Genomumuz uzun zaman önce dizilendi ama pek çok bölümünün işlevi hâlâ bilinmiyor” diyerek zıplayan genlerin anlaşılmasının genetik biliminin en büyük gizemlerinden birini çözebileceğini belirtti.

YENİ BİR YAKLAŞIM

Araştırma ekibi, zıplayan genleri daha iyi anlayabilmek için onları sınıflandırmada yeni bir yaklaşım benimsedi. Geleneksel araçlar yerine, bu dizileri hem evrimsel ilişkilerine hem de primat genomundaki koruma düzeylerine göre gruplandırdılar.

Özellikle MER11 adlı bir zıplayan gen ailesine odaklanan araştırmacılar, bu dizileri MER11_G1’den G4’e kadar dört alt gruba ayırdı. G1 en eski evrimsel dizileri, G4 ise en genç olanları temsil ediyordu.

MER11 ailesine bu yeni bakış açısıyla bakan ekip, bu grupların genom içinde düzenleyici bir işlev üstlenebileceğini ortaya koydu. Yani bu diziler, özellikle insan gelişiminin erken aşamalarında gen ifadesini açıp kapayan anahtarlar gibi davranıyor olabilir.

Gen ifadesini açıp kapamak, bir genin aktifleşip pasifleşmesini kontrol etmek anlamına geliyor. Gen ifadesi açıksa gen çalışıyor demektir, yani o genin taşıdığı talimatlara göre bir protein üretilir. Gen ifadesi kapalıysa gen devre dışıdır; protein üretimi gerçekleşmez.

EN GENÇ GRUP EN GÜÇLÜ ETKİYE SAHİP

Araştırmacılar, “lentiMPRA” adı verilen özel bir teknik de kullandı. İnsan kök hücreleri ve erken dönem sinir hücreleri üzerinde 7 bin MER11 dizisi test edildi.

Sonuçlar, en genç grup olan MER11_G4’ün gen ifadesi üzerinde en güçlü etkiye sahip olduğunu gösterdi. Araştırmaya göre bu grup, gen gelişimini ve tepkisini etkileyen kısa DNA dizilerini, yani “düzenleyici motifleri” kullanıyor.

Bu grubun evrimsel geçmişini izleyen bilim insanları, kadim virüslerden miras alınan DNA dizilerinin halen primat genomunun şekillenmesinde ve işlemesinde aktif rol oynayabildiğini ortaya koydu.

İnsan genomunu anlama yolculuğu 150 yılı aşkın süredir devam etse de, her yeni buluşta şaşırtmaya devam ediyor.

Gizlilik odaklı hizmetleriyle tanınan Proton, son yıllarda Proton Mail, Proton VPN ve benzeri uygulamalarıyla dikkat çekmişti. Geçen yıl ise yapay zeka alanına ilk adımını, Proton Mail’e entegre ettiği yazı asistanı Scribe ile atmıştı. Scribe, kullanıcıların verileri büyük teknoloji şirketlerine gitmeden yapay zeka desteğinden faydalanmasını sağlamıştı.

Şimdi ise şirket, yeni ve iddialı bir ürünle sahnede: Lumo adlı tam donanımlı bir yapay zeka sohbet asistanı.

TAMAMEN GİZLİLİK ODAKLI

BGR’ye göre Lumo, rakipleri olan ChatGPT, Gemini ya da Claude gibi modellerin aksine tamamen gizliliği ön planda tutuyor. Bu da şu anlama geliyor:

– Tüm sohbetler uçtan uca şifreleniyor.

– Hiçbir sohbet kaydı tutulmuyor.

– Sohbet geçmişi yalnızca kullanıcının cihazında (bulutta değil) saklanıyor.

– Veriler hiçbir şekilde model eğitimi için kullanılmıyor.

Şirketin kullandığı “zero-access encryption” sayesinde, veriler saklansa bile şirketin sunucularında dahi okunamaz durumda olacak.

Bu yaklaşım, bugüne kadar Meta, OpenAI, Anthropic gibi şirketlerin yapay zeka sistemlerinde sıkça eleştirilen veri toplama uygulamalarına güçlü bir alternatif olabilir. Zira bu sistemlerde yapılan sohbetlerin eğitim verisi olarak saklanabileceği uyarısı sıkça yapılıyor. Lumo, bu kaygıları tamamen ortadan kaldırmayı hedefliyor.

AÇIK KAYNAKLI

Lumo, Proton’un 11 yıldır hizmetlerinde uyguladığı “sıfır erişim şifreleme” prensibiyle inşa edildi. Dikkat çeken diğer özellikler şunlar:

– Tamamen açık kaynaklı bir büyük dil modeliyle çalışıyor.

– Tüm kodlar, Avrupa’daki sunucularda barındırılıyor ve şeffaf biçimde erişilebilir.

– Lumo, web araması yapabiliyor, dosya yüklemelerini destekliyor ve Proton Drive ile tam entegre çalışıyor.

– Proton Drive üzerinden Proton Docs (şifreli Google Docs alternatifi) ile de uyumlu.

NASIL KULLANILIR?

Sohbet botuna “me” uzantılı “luma.proton” adresinden erişmek mümkün. Android ve iPhone cihazlar için mobil uygulamalar da geliştirildi.

Lumo Plus aboneliği ise sınırsız sohbet, genişletilmiş sohbet geçmişi gibi özelliklere sahip. Abonelik ücreti aylık 12,99 dolar olarak belirlendi.

YAPAY ZEKAYLA MAHREMİYET MÜMKÜN MÜ?

Proton’un Lumo ile verdiği mesaj şu: Yapay zeka kullanmak zorunda kalmadan özel hayatınızdan vazgeçmek zorunda değilsiniz.

Açık kaynak kod, şifreleme teknolojileri ve kullanıcı odaklı veri politikaları sayesinde Lumo, gizliliğe önem veren kullanıcılar için güçlü bir alternatif olabilir.

Bu hamle, Proton’u yapay zekâ dünyasında hem teknolojik gelişme hem de etik ilke bakımından dikkatle izlenmesi gereken bir oyuncu haline getirebilir.

Hindistan’da yaşanan deepfake skandalı, yapay zeka çağında mahremiyetin ve dijital güvenliğin sınırlarını bir kez daha gündeme getirdi.

Instagram’da “Babydoll Archi” kullanıcı adıyla paylaşımlar yapan sahte bir fenomen, kırmızı sariyle dans ettiği ve bir yetişkin film yıldızıyla poz verdiği içeriklerle kısa sürede 1,4 milyon takipçiye ulaştı.

Ancak yapay zeka ile oluşturulan fenomen Assam eyaletinin Dibrugarh kentinde yaşayan ev hanımı Sanchi ile çok benziyordu. 

MÜHENDİS SEVGİLİSİ TUTUKLANDI 

BBC’de yer alan habere göre, Sanchi’nin kimliğinin deepfake teknolojisiyle izinsiz kullanıldığı, ailesinin polise yaptığı şikayetle ortaya çıktı. Soruşturma sonunda Sanchi’nin eski sevgilisi Pratim Bora tutuklandı. Mühendislik eğitimi almış ve yapay zekayla ilgilendiği belirtilen Bora’nın, Sanchi’nin özel fotoğraflarından yola çıkarak sahte bir sosyal medya karakteri oluşturduğu tespit edildi.

Soruşturmayı yürüten polis yetkilisi, Bora’nın intikam amacıyla hareket ettiğini ve ChatGPT ile Dzine gibi yapay zeka araçlarını kullanarak içerikler ürettiğini belirtti. Hesabın, yalnızca Linktree üzerinden yaklaşık 1 milyon rupi (yaklaşık 12 bin dolar) gelir elde ettiği, sadece tutuklanmadan önceki günlerde 300 bin rupilik kazanç sağladığı ifade edildi.

AİLESİNİ ENGELLEMİŞ 

Sanchi ise sosyal medya kullanmayan biri olarak, fenomen hesabın varlığından ancak medya ilgisi arttığında haberdar oldu. Ailesinin bu hesaptan engellendiği ortaya çıkarken, olayın şokunu atlatmak için psikolojik destek aldıkları bildirildi.

Uzmanlara göre, bu olay, yapay zekanın suistimal edilme potansiyeline dair çarpıcı bir örnek. Avukat Meghna Bal, “Deepfake içerikler artık daha kolay üretilebiliyor ve bu tür olaylar sanılandan daha yaygın olabilir. Ancak pek çoğu ya bildirilmiyor ya da kurbanlar farkında bile olmuyor,” uyarısında bulundu.

Polis, Bora hakkında cinsel taciz, siber dolandırıcılık ve itibar zedeleme gibi suçlardan işlem başlattı. Suçlu bulunması halinde 10 yıla kadar hapis cezası alabilir.